Wokół nas coraz więcej agresji - również w szkole. Z badań Instytutu Psychologii Uniwersytetu Łódzkiego wynika, że 73 proc. uczniów szkół podstawowych i 53 procent gimnazjalistów doświadcza agresji w szkole. Trzeba temu przeciwdziałać - jednym ze sposobów walki z agresją może być właściwe ukierunkowywanie zachowań dzieci poprzez sport, a na to istotny wpływ mogą mieć nauczyciele i trenerzy.
Sport to zasadniczo jedyna sytuacja, w której społeczeństwo nie tylko toleruje, ale także często podsyca agresywne zachowania. Dzieje się tak szczególnie w sporcie zawodowym, w dziedzinach sztuki walki czy grach zespołowych. Jakie jest zródło owych tendencji? Czy młody człowiek może uczyć się agresywnych zachowań w sporcie w procesie socjalizacji? Czy poprzez obserwację i wzmacnianie nie nabywa on przekonania, iż sport to walka agresywna, a zwycięstwo należy osiągnąć nie bacząc na cenę?
Agresja to zachowanie, którego skutkiem jest wyrządzenie krzywdy drugiej osobie. Agresywne zachowanie może przyjmować różne modele: od obelg werbalnych, po przemoc fizyczną. W sporcie wyróżniamy dwa rodzaje agresji: wrogą i instrumentalną. Pierwsza z nich ma miejsce wtedy, gdy podstawową intencją czyjegoś zachowania jest wyrządzenie krzywdy drugiemu zawodnikowi. Ponadto, formie tej towarzyszy gniew oraz ukryta chęć ujrzenia cierpienia swojej ofiary. Agresja instrumentalna natomiast występuje wtedy, gdy czyjeś zachowanie może wyrządzić krzywdę, jednak intencją zawodnika jest chęć uzyskania punktu lub powstrzymania rywali przed zdobyciem przewagi. W wielu dyscyplinach sportowych, w których zawodnicy wchodzą ze sobą w kontakt, dopuszczany jest pewien stopień agresji instrumentalnej, choć oczywiście pod żadnym pozorem nie wolno celowo dążyć do kontuzjowania przeciwnika. Agresja wroga natomiast jest niedopuszczalna. Niestety widz obserwujący widowisko sportowe często jest świadkiem agresji zarówno instrumentalnej, jak i wrogiej.
Czy agresja ułatwia wygrywanie?
Powszechnie uważa się, że agresja pomaga wygrać. Może to świadczyć o stereotypowym postrzeganiu agresji w sporcie, brak jest bowiem jasnych danych wskazujących na to, że agresja jest wyznacznikiem sportowego sukcesu. Istnieje wiele psychologicznych teorii, których celem jest wyjaśnienie zródeł oraz impulsów wyzwalających ludzką agresję. W dziedzinie psychologii sportu najbardziej znaczące są trzy ujęcia: teoria instynktów, hipoteza frustracji - agresji oraz teoria społecznego uczenia się. Z punktu widzenia tematyki niniejszego artykułu najistotniejsze wydaje się ostatnie podejście.
Teoria społecznego uczenia się zakłada, że wszelkie przejawy ludzkiej agresji, podobnie jak inne zachowania społeczne, są wyuczone poprzez naśladownictwo i wzmocnienie. Dzieci często obserwują zachowania agresywne w sporcie i równie często są świadkami wzmacniania tych zachowań. Akt agresji może mieć skutek bezpośredni w formie zdobytego punktu czy uzyskania przewagi nad rywalem. Widzowie obserwujący owe widowisko mogą reagować owacją, a rodzice czy trener pochwalać agresywne zachowanie dziecka. Zdobycie punktu wydaje się być w końcu najważniejsze. Ponadto nie trudno wyobrazić sobie, że dziecko słabo orientujące się w zasadach jakiejś gry (np. piłki nożnej), będąc jej obserwatorem, będzie miało trudności w odróżnieniu asertywnego przepychania od agresywnego pchnięcia. Według omawianej teorii, agresja jest zachowaniem wyuczonym. Dlatego powinniśmy wpływać na kształtowanie się postaw młodych ludzi, młodych sportowców poprzez wła ściwe stosowanie nagród i kar. Dobry nauczyciel czy trener powinien nagradzać zachowania poprawne, asertywne, a karać agresywne.
Jak "obłaskawiać" agresję
Warto przyjrzeć się problemowi nasilania i redukowania agresji poprzez sport. Istnieje wiele czynników sytuacyjnych wywołujących agresję w sporcie. Do najważniejszych z nich należą: napięta atmosfera, różnica punktów w sytuacji przegrywania, wrogość kibiców czy agresja ujawniana przez przeciwników. Z drugiej jednak strony sport może również łagodzić naszą agresję i pomagać w rozwijaniu samodyscypliny. Teoria społecznego uczenia się mówi, iż zaangażowanie się w tak zwane sporty agresywne rodzi jednak ryzyko nauczenia się nowych, agresywnych zachowań.
Istnieje wiele sposobów, dzięki którym można obniżyć poziom agresji u osób uprawiających sport. Mogą one być wykorzystywane w celu zapobiegania nasilania się zachowań agresywnych u młodych sportowców.
Metody obniżania agresji
*Zawieranie kontraktów psychologicznych. Warunki takich kontraktów są negocjowane między sportowcem a trenerem lub psychologiem i ściśle określają, jakie zachowania są wskazane, a jakie zabronione. Sportowiec podpisując taki kontrakt, zobowiązany jest do przestrzegania jego reguł.
*Modelowanie ról społecznych. Trener czy nauczyciel jest modelem roli. To on, pokazując wyłącznie prawidłowe zachowania, w pewnym stopniu zapobiega kształtowaniu się agresji u swoich wychowanków.
*Katharsis. Polega na wyzbyciu się negatywnych emocji i redukcji potrzeby agresji. Długotrwały, ciężki trening osłabia agresję sportowców, rozładowuje napięcie fizyczne, jak również uczucie złości.
*Kary. Stanowią skuteczny sposób przymusowego hamowania agresji u sportowców. W kontekście teorii społecznego uczenia się dzięki karze agresywny zawodnik uczy się, że konsekwencje takiego zachowania są dla niego negatywne. Kara uczy zatem, że agresja nie popłaca. Należy jednak pamiętać, że kara jest skuteczna tylko wtedy, gdy stosuje się ją natychmiast oraz gdy jest dostatecznie surowa.
Sport jest silnym instrumentem socjalizacji. Wpływa na kształtowanie się postaw, wartości i zachowań. Dlatego należy pamiętać, iż zachowanie agresywne, tak jak każde inne, może być łatwo przyswojone przez młodzież. Niewątpliwie należy tego unikać i jednocześnie stawiać na pozytywny wpływ sportu na kształtowanie się charakteru młodego człowieka.
Na kształtowanie się agresywnych zachowań w sporcie u dzieci i młodzieży przeogromny wpływ wywierają nauczyciele, trenerzy i rodzice. W procesie socjalizacji dzieci nie tylko na śladują zachowania dorosłych, ale także utożsamiają się ze znaczącymi dla nich osobami. Chcą być tacy jak oni. Trener (nauczyciel) powinien zapewnić swoim zawodnikom model roli sportowca oraz umiejętnie wzmacniać ich zachowania, to znaczy nagradzać za zachowania sportowe a karać za agresywne.